کتاب سنجی (Bibliometrics) و تفاوت آن با علم سنجی (Scientometrics) و اطلاع ‌سنجی (Informetrics)

پری کرمی
ژانویه 27, 2023
6 دیدگاه ها

کتاب سنجی و تفاوت آن با علم سنجی و اطلاع ‌سنجی

مقدمه

شناسایی شکاف‌های پژوهشی و ایجاد سؤالات پژوهشی اغلب اولین گام در توسعه ایده‌ها برای نوشتن مقاله و یا طرح های تحقیقاتی است.

شکاف پژوهشی (Research Gaps)

شکاف پژوهشی سؤال یا مشکلی در یک زمینه موضوعی است که به آن پاسخ ناقص یا ناکافی داده شده است یا اصلاً به آن پاسخ داده نشده است. شناسایی شکاف تحقیقاتی و ایجاد سؤالات پژوهشی اغلب اولین گام کلیدی برای شناسایی و توسعه ایده‌ها برای نوشتن یک طرح تحقیقاتی یا مقاله است. پرسش‌های اولیه پژوهشی که دانشمندان اغلب می‌پرسند عبارتند از: چگونه، چه کسی، چه چیزی، کدام و چرا؟. مثلا: دانشمندان برجسته ای که در یک زمینه تحقیقاتی خاص کار می کنند چه کسانی هستند؟ کاربردهای بالقوه برای یک موضوع تحقیقاتی خاص چیست؟ کدام نتایج را نشان می دهند؟ کدام ویژگی های آن موضوع تحقیقاتی بسیار مهم است؟ معایب آن موضوع تحقیقاتی چیست؟

تقریبا تمام دانشگاه های کشور، دانشجویان در مقطع تحصیلات تکمیلی، را ملزم به نوشتن و دفاع از پروپوزال تحقیقاتی می‌کنند. همچنین نوشتن مقاله برای مهاجرت تحصیلی نیز بسیار موثر است و از فاکتورهای مهم برای تقویت رزومه تحصیلی دانشجویان است. با این حال، فرآیند کشف شکاف ها در مقالات علمی به ندرت به صورت رسمی آموزش داده می شوند. در نتیجه، این فرصتی را برای کتابداران (librarians) علمی ایجاد می‌کند تا از طریق شیوه‌های ارتباطی مانند آموزش کتاب‌شناختی و راهنماهای آنلاین، بیشتر با محققان و دانشجویان درگیر شوند.

(1) شکاف های پژوهشی: مقاله محور (Literature Orientated)

جستجوی مقالات از طریق انواع اسناد مختلف همیشه نقطه شروع خوبی برای یافتن اطلاعات در مورد موضوع تحقیق و وضعیت فعلی آن است. در این راستا، اگرچه بسیاری از مجلات صرفاً به انتشار مقالات مروری اختصاص دارند، ولی مجلات معتبر معمولاً به یک مشکل پاسخ می دهند و آن را حل می کنند. انجام مرور مقالات اغلب اولین قدم برای یافتن تمام مقالات و اطلاعات در مورد موضوع تحقیق است. مرور “مقالات مروری” یکی از روش‌های بررسی کلی، دیدگاه، و درک موضوع تحقیق و همچنین یافتن محققان برجسته در یک زمینه خاص است. مروری های سیستماتیک (Systematic reviews) انواعی از مقالات مروری هستند که شامل بسیاری از مطالعات تحقیقاتی است که عمیقاً در مقالات با هدف تجزیه و تحلیل روندها و تغییرات در یک زمینه مطالعاتی سر و کار دارند.

هنگام انجام یک مرور سیستماتیک، اغلب پروتکل‌هایی در تصمیم‌گیری درباره اینکه چه اطلاعاتی گنجانده شده و چه اطلاعاتی شامل نمی‌شود و همچنین اظهارات ارزیابی‌کننده‌تری درباره مطالعات ارائه می‌شود. در “مقالات مروری سنتی “،اغلب لحن خنثی بوده و هیچ نشانه ای از نحوه انتخاب مقالات ارجاع داده شده وجود ندارد. جستجوی مقالات بررسی شده برای اطلاعات مربوط به تحقیقات آینده (به عنوان مثال، که گاهی در بخش نتیجه گیری یا تحت عنوان جداگانه ای مانند “کار آینده” یافت می شود) رویکرد دیگری برای شناسایی شکاف ها در مقالات ارائه می دهد. روش تحقیق یافت شده در مقالات همچنین ممکن است ایده های جدیدی را برای رویکردهای جایگزین برای یک مشکل ایجاد کند. بخش بودجه (funding) یا قدردانی (acknowledgment) می‌تواند اطلاعاتی در مورد منبع کمک مالی برای تحقیق ارائه دهد که می‌تواند شاخصی برای ارائه ایده‌های تحقیقاتی مشابه باشد. جست‌وجوی پایان‌نامه‌ها (dissertations) می‌تواند اطلاعات بیشتری در مورد پیشرفت پژوهش ارائه دهد. گزارش‌های مختلفی مانند گزارش‌های تحلیل محتوا (content analysis reports)، گزارش‌های تحلیل استنادی (citation analysis reports) و گزارش‌های متاآنالیز (meta-analysis reports) گاهی حاوی اطلاعاتی درباره ایده‌هایی برای مطالعات تحقیقاتی بیشتر هستند

(2) شکاف های پژوهشی: پژوهشگر محور (Researcher Orientated)

برقراری ارتباط با متخصصان در یک حوزه، رویکرد دیگری برای درک وضعیت یک حوزه تحقیقاتی است. شرکت در کنفرانس‌های موضوعی خاص که توسط متخصصان یک حوزه تحقیقاتی برگزار می‌شود، فرصتی برای شبکه‌سازی و طرح سؤالات در مورد گسترش تحقیق و بحث درباره ایده‌ها برای مطالعات آینده فراهم می‌کند. به‌ویژه، کنفرانس‌ها فرصت‌هایی را برای گفت‌وگو در سمینارها، کارگاه‌ها، بحث‌های میزگرد، جلسات پوستر و حتی در وعده های پذیرایی مثل ناهار و همچنین گردهمایی‌های غیررسمی مختلف ارائه می‌دهند. بازدید از وب سایت های محققان برجسته می تواند اطلاعات مستمری در مورد تحقیقات آنها و چالش های پیش رو ارائه دهد. ارتباط و مکاتبه با محققان از طریق ایمیل، رسانه های اجتماعی، یا رو در رو، یک رویکرد مستقیم برای ورودی در مورد یک ایده تحقیقاتی است. ارتباط با نویسنده پایان نامه ممکن است بینش مستقیم تری در مورد وضعیت تحقیق در موضوع مورد نظر را ایجاد کند.

از سوی دیگر، برخی از دانشمندان ممکن است تمایلی به بحث در مورد ایده‌های خود نداشته باشند. علاوه بر این، به دلیل ماهیت انتشار، برخی از محققان بر این باورند که بهتر است نتایج منتخب را در مقادیر کم یا در زمان‌هایی که احساس می‌کنند به طور کامل در مورد موضوع تحقیق کرده‌اند منتشر کنند. گاهی اوقات، موضوع فقط برقراری ارتباط در زمان و مکان مناسب است.

(3) شکاف های پژوهشی: زمینه گرا (Field Orientated)

شناسایی و تجزیه و تحلیل وضعیت یک موضوع یا زمینه تحقیق از طریق ابزارهای آنلاین می تواند راهنمایی و جهت گیری در مورد پیشرفت تحقیق و توسعه ارائه دهد. منابع آنلاین عمومی، مانند Web of Science، Scopus، Google Scholar ،Essential Science Indicators، COCI، microsoft academia، Google Trends، Dimensions و بسیاری دیگر، دسترسی به یافتن اطلاعات مربوط به مقالات مرتبط یا بیشترین استناد شده و در بسیاری از موارد محبوبیت در یک زمینه تحقیقاتی را فراهم می کند.

درصد استنادهای یافت شده توسط Web of Science، Scopus، Google Scholar، microsoft academia، COCI و Dimensions در حوزه های تحقیقاتی مختلف

همپوشانی بین استنادهای یافت شده توسط Google Scholar، Microsoft Academic، Scopus، Dimensions و Web of Science. مقادیر به صورت درصد بیان شده است. مقادیر زیر 1% نمایش داده نشده اند.

کتاب سنجی

کتاب سنجی از طریق جمع آوری، شمارش، و تجزیه و تحلیل انتشار و استناد اطلاعات می تواند بیشتر برای رسیدگی به روند در مقالات استفاده شود. استفاده از استراتژی‌های جستجوی مختلف با پایگاه‌های اطلاعاتی می‌تواند اطلاعات گذشته و حال را در مورد وضعیت تحقیق در مورد یک موضوع علمی و همچنین داده‌های پس‌زمینه در مورد مواد ارائه دهد.

توصیه می شود که کتابداران، موضوعی شکاف پژوهشی را در کلاس های آموزشی کتابشناختی خود مطرح کنند. این را می توان هنگام نشان دادن جستجوی یک موضوع با استفاده از Google Scholar در کلاس انجام داد. در این مرحله از کلاس، مفهوم شکاف پژوهشی را می‌توان با پرسیدن ایده‌ها و دلایل بالقوه برای اصلاح موضوع مورد نظر معرفی کرد. به این ترتیب، پیام شکاف پژوهشی کوتاه و شیرین است و به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد انتقادی فکر کنند. این نوع رویکرد، دانش آموزان را درگیر طوفان فکری خلاقانه و به اشتراک گذاری ایده ها می کند. معرفی شکاف تحقیقاتی به ویژه برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی مفید است چون ملزم به نوشتن یک پروپوزال تحقیق به عنوان بخشی از برنامه تحصیلی خود هستند.

منابع مبتنی بر اشتراک مانند Google Scholar، یکپارچه و کاربرپسند هستند. این ویژگی‌ها استفاده از آن را برای پژوهشگران تازه‌کار بسیار مناسب‌تر می‌کند. با این حال، همه اطلاعات تنها از یک منبع در دسترس نیست. علاوه بر این، برخی از منابع حاوی داده هایی هستند که برای یک رشته علمی خاص تنظیم شده اند.

آیا کتاب سنجی (Bibliometrics)،علم سنجی (Scientometrics) و اطلاع ‌سنجی (Informetrics) با هم تفاوت دارند؟

کتاب سنجی، علم سنجی و اطلاع ‌سنجی (که سه متریک (three-metrics) نیز نامیده می شود) سه اصطلاح مرتبط تحقیقات علمی هستند. از دهه 1960، سه اصطلاح مشابه: کتاب سنجی، علم سنجی و اطلاع ‌سنجی در زمینه های علم کتابداری، علم اطلاعات، زبان شناسی و علم ظاهر شدند. پس از دهه‌ها تلاش در زمینه تحقیق و ترویج، همه این رشته‌ها در درجات مختلف پیشرفت کردند و به طور گسترده توسط دانشگاهیان به رسمیت شناخته شدند. با وجود اهداف این سه منشأ یکسانی دارند و اصول، روش ها و ابزارهای مشترکی دارند. بنابراین، دانشگاه به این موضوعات به عنوان سه متریک اشاره می کند. این اصطلاحات معمولاً برای توصیف اهداف مشابه و همپوشانی مانند کتابشناسی (bibliographies) (کتاب و کتابخانه ها)، علم، پدیده های اطلاعاتی و شبکه جهانی وب استفاده می شود. با این حال، منشأ تاریخی مستند آنها متفاوت است، و آنها لزوما مترادف نیستند.اهداف پژوهشی، اهداف و روش های سه متریک در طول فرآیند تحقیق تغییر زیادی کرده اند، اما همچنان در بحران هستند.

تعریف کتاب سنجی (Bibliometrics)

کتاب سنجی از کتابشناسی و کتابشناسی آماری سرچشمه گرفته و ریشه در علم کتابداری دارد. بیش از یک قرن است که روش های کتاب سنجی به اشکال مختلف به کار گرفته شده است. اصطلاح “کتاب سنجی” اولین بار توسط پریچاردمعرفی شد که آن را به عنوان “کاربرد روش های ریاضی و آماری برای کتاب ها و سایر رسانه های ارتباطی” (the application of mathematical and statistical methods to books and other media of communication) تعریف کرد.

تعریف علم سنجی (Scientometrics)

معادل روسی اصطلاح “علم سنجی” در سال 1969 ابداع گردید و آن را به عنوان مطالعه کمی انواع مختلف فرآیندهای هوش در توسعه علم تعریف کرد. این اصطلاح به ویژگی‌های کمی و ویژگی‌های علم و تحقیقات علمی مربوط می‌شود و زمینه پایداری را تشکیل داده و از مجله Scientometrics که در سال 1978 ساخته شده است، مقبولیت گسترده‌ای کسب کرده است. علم سنجی رشته ای است که از روش های ریاضی برای تعیین کمیت پرسنل و دستاوردهای پژوهشی علمی استفاده می کند تا روند توسعه علمی را آشکار کند و می تواند مبنای علمی برای تصمیم گیری و مدیریت علمی فراهم کند. علم سنجی از تحلیل استنادی و سایر روش های کمی برای ارزیابی فعالیت های پژوهشی علمی و در نتیجه هدایت خط مشی علم استفاده می کند.

تعریف اطلاع ‌سنجی (Informetrics)

با توسعه سریع فناوری اطلاعات و رواج اینترنت، اطلاعات، مواد و انرژی به سه رکن جامعه بشری تبدیل شده اند. اطلاع ‌سنجی نیز توجه گسترده ای را به خود جلب کرده است. Otto Nacke برای اولین بار اصطلاح آلمانی “informetrie” را پیشنهاد کرد. اصطلاح انگلیسی مربوطه “Informetrics” به زودی در مقالات بعدی ظاهر شد. او معتقد بود که اطلاع ‌سنجی مطالعه ای است که در روش های ریاضی برای اشیاء علم اطلاعات استفاده می شود. اطلاع ‌سنجی نه تنها به سرعت در کشورهای انگلیسی زبان گسترش یافت، بلکه توسط فدراسیون بین المللی اطلاعات و اسناد (FID) نیز به رسمیت شناخته شد و نشان دهنده ظهور شاخه جدیدی از رشته بود. در اوایل سال 1980، FID ارتباطات اطلاع ‌سنجیی (FID/IM) را تأسیس کرد. مفهوم وسیع تحقیق اطلاع ‌سنجی بسیار گسترده است، در حالی که مفهوم محدود اطلاع ‌سنجی عمدتاً از روش های ریاضی، آماری و سایر روش های کمی برای مطالعه کمی ویژگی ها و قوانین اطلاعات استفاده می کند.

روابط بین این سه معیار

این سه معیار برای اشتراک در بسیاری از اهداف تکامل یافته اند و روش ها و ابزارهای مشترک زیادی دارند. این سه معیار به “زمینه های مؤلفه مرتبط با مطالعه پویایی رشته ها که در تولید ادبیات آنها منعکس می شود” اشاره دارد. این سه معیار اغلب به طور همزمان ظاهر می شوند، یا توسط نویسندگان به جای یکدیگر استفاده می شوند. با این حال، اصطلاحات در ویژگی رشته خود متفاوت است. به طور خاص، کتاب سنجی متعلق به علم کتابداری و اسناد، علم سنجی به علم “علم”، و اطلاع ‌سنجی متعلق به علم اطلاعات است. علم سنجی و اطلاع ‌سنجی به ترتیب برای نزدیک به 50 و 40 سال پیشنهاد شده اند. با این حال، آنها فاقد مفاهیم یکسان خود هستند که می تواند به طور گسترده توسط عموم پذیرفته شود. تعاریف مختلفی از کتاب سنجی نیز وجود دارد.

رابطه بین این سه معیار مدت‌هاست که مورد بررسی قرار گرفته است. اطلاع ‌سنجی، کتاب‌سنجی و علم‌سنجی را در بر می‌گیرد، در حالی که علم‌سنجی به‌عنوان متکی به مطالعات سیاست‌گذاری و کتاب‌سنجی بیشتر به مطالعات کتابخانه‌ای مربوط می شود. برخی معتقد بودند که این سه معیار یک رابطه متقاطع و همپوشانی جزئی را نشان می‌دهند، اما برخی دیگر معتقد بودند که این سه معیار یک رابطه فراگیر را نشان می‌دهند. به عنوان مثال، اطلاع ‌سنجی دامنه وسیع تری دارد و شامل کتاب سنجی و علم سنجی است.

با بررسی عنوان مقالات چاپ شده در ده سال اخیر، کتاب سنجی بیشترین تعداد انتشارات را دارد که تقریباً چهار برابر علم سنجی و 20 برابر اطلاع ‌سنجی است. شاید دلیل اصلی آن تفاوت در تاریخچه و میزان شناخت اجتماعی آنها باشد، زیرا انتخاب اصطلاحات نتیجه شناخت جامع محققان است. کتاب سنجی زودتر از دو اصطلاح دیگر معرفی شده است و نظریه ها و روش های پایه آن به طور گسترده در زمینه های مختلف شناخته شده و در نتیجه برای مردم آشنا بوده و معمولاً توسط محققان استفاده می شود. افزون بر این، کتاب سنجی به ویژه برای علم کتابداری، معنای خاص و موضوع مطالعه و دامنه روشنی دارد. در این میان، اطلاع ‌سنجی تعاریف بسیاری دارد که برخی از آن ها شامل کتاب سنجی و علم سنجی است، اما این اصطلاح بیش از آن تعمیم یافته است که بر آن تاکید شود. در نهایت، تحقیقات در زمینه سه متریک عمدتاً بر اساس اطلاعات ادبی مانند کلمات کلیدی، نویسندگان و سازمان‌ها است. بنابراین، محققان مایلند کتاب‌سنجی را انتخاب کنند.

نتیجه گیری

با آگاهی از اینکه چنین اطلاعاتی درست در دسترس ماست، امید است که دانشمندان برای استفاده و به کارگیری این ابزارها و استراتژی های جستجو در تحقیقات خود الهام بگیرند.