انواع تورش در روش تحقیق

در پژوهش‌های علمی، تورش یا اریبی (bias)  به خطاهایی اشاره دارد که باعث انحراف نتایج تحقیق از واقعیت می‌شوند. تورش می‌تواند به صورت سیستماتیک نتایج پژوهش را تحت تأثیر قرار دهد و اعتبار و قابلیت تعمیم نتایج را کاهش دهد. انواع مختلفی از تورش وجود دارند که می‌توانند در مراحل مختلف پژوهش رخ دهند. در ادامه، مهم‌ترین انواع تورش در روش‌های تحقیق توضیح داده شده است.

1) تورش نمونه‌گیری  (Selection Bias)

تورش نمونه‌گیری زمانی رخ می‌دهد که نمونه‌های انتخاب شده برای مطالعه نماینده مناسبی از کل جامعه مورد نظر نباشند. این نوع تورش می‌تواند نتایج پژوهش را به دلیل انتخاب نادرست یا نامتوازن افراد در نمونه تحت تأثیر قرار دهد. به مثالهای زیر توجه کنید:

• فرض کنید پژوهشی برای بررسی سطح استرس دانشجویان در یک دانشگاه انجام می‌شود. اگر پژوهشگر فقط دانشجویانی را انتخاب کند که در ترم آخر تحصیل هستند، ممکن است نتیجه‌گیری‌ها فقط مختص به این گروه باشد و نتوان آن‌ها را به تمام دانشجویان تعمیم داد.
• در یک تحقیق پزشکی که به بررسی اثربخشی داروی جدید می‌پردازد، اگر فقط افرادی انتخاب شوند که وضعیت سلامت عمومی خوبی دارند، نتایج نمی‌توانند به جمعیتی با وضعیت‌های سلامتی متفاوت تعمیم داده شوند.
• در پژوهشی درباره میزان استفاده از اینترنت در جامعه، اگر نمونه‌گیری فقط از میان افرادی انجام شود که دسترسی به اینترنت دارند، نتایج تحریف‌شده‌ای از کل جمعیت به دست خواهد آمد.

پیشگیری:

• نمونه‌گیری تصادفی: یکی از بهترین راه‌ها برای کاهش تورش نمونه‌گیری، استفاده از نمونه‌گیری تصادفی است تا اطمینان حاصل شود که همه افراد جامعه شانس برابری برای انتخاب دارند.
• تطابق ویژگی‌های نمونه با جامعه: اطمینان حاصل شود که نمونه‌های انتخابی به لحاظ ویژگی‌های جمعیت‌شناختی، اجتماعی و اقتصادی با جامعه هدف هماهنگ هستند.

 

2) تورش اطلاعات  (Information Bias)

تورش اطلاعات زمانی رخ می‌دهد که داده‌های گردآوری‌شده به‌طور نادرست یا ناکامل باشند. این نوع تورش می‌تواند به دلیل خطا در جمع‌آوری داده‌ها، حافظه ناقص شرکت‌کنندگان یا ثبت نادرست داده‌ها ایجاد شود.

زیرمجموعه‌های مهم تورش اطلاعات عبارتند از:

• تورش یادآوری (Recall Bias): این نوع تورش زمانی رخ می‌دهد که شرکت‌کنندگان در پژوهش به درستی نتوانند اطلاعات گذشته خود را به یاد بیاورند.
  • مثال: در پژوهشی که به بررسی تأثیر مصرف الکل بر بیماری‌های قلبی می‌پردازد، ممکن است افرادی که دچار بیماری قلبی شده‌اند، بیشتر به یاد بیاورند که در گذشته الکل مصرف کرده‌اند، در حالی که افراد سالم ممکن است میزان واقعی مصرف خود را به درستی به خاطر نیاورند.
• تورش مشاهده‌گر (Observer Bias): این نوع تورش زمانی رخ می‌دهد که فرد مشاهده‌گر یا گردآورنده داده‌ها، به‌صورت ناخواسته در فرآیند ثبت داده‌ها تورش ایجاد کند.
  • مثال: اگر یک محقق در آزمایشی به طور ناخودآگاه تمایل داشته باشد داده‌هایی که فرضیه او را تأیید می‌کنند بیشتر ثبت کند، تورش مشاهده‌گر رخ می‌دهد.
• تورش گزارش‌دهی (Reporting Bias): زمانی رخ می‌دهد که برخی از اطلاعات یا نتایج به‌صورت نادرست گزارش شوند یا کلاً گزارش نشوند.
  • مثال: در پژوهشی که به بررسی عوارض جانبی یک دارو می‌پردازد، اگر شرکت‌های داروسازی فقط نتایج مثبت پژوهش‌ها را گزارش کنند و عوارض جانبی را نادیده بگیرند، تورش گزارش‌دهی به وجود می‌آید.

پیشگیری:

• استفاده از ابزارهای استاندارد و معتبر: باید از ابزارهای اندازه‌گیری معتبر و استاندارد برای جمع‌آوری داده‌ها استفاده شود تا خطاهای ناشی از ابزارهای نادرست به حداقل برسد.
• آموزش دقیق به پژوهشگران: پژوهشگرانی که مسئول جمع‌آوری داده‌ها هستند باید به درستی آموزش ببینند تا داده‌ها را با دقت و صحت ثبت کنند.

 

3) تورش انتشار  (Publication Bias)

تورش انتشار زمانی رخ می‌دهد که نتایج خاصی از پژوهش‌ها، به دلیل مثبت بودن یا جالب بودن بیشتر منتشر می‌شوند و نتایج منفی یا غیرمعنادار اغلب منتشر نمی‌شوند. این موضوع می‌تواند موجب انحراف در ادبیات پژوهشی شود.

• مثال: اگر در زمینه‌ای پژوهش‌های متعددی انجام شده باشد و فقط نتایجی که اثبات‌کننده تأثیر یک دارو هستند منتشر شوند، در حالی که پژوهش‌هایی که نتایج منفی داشته‌اند، منتشر نشده‌اند، تورش انتشار رخ داده است.

• مثال: پژوهش‌هایی که نتایج مثبت درباره یک درمان دارویی گزارش می‌دهند بیشتر منتشر می‌شوند، در حالی که مطالعاتی که هیچ تأثیر قابل توجهی نشان نمی‌دهند، کمتر منتشر می‌شوند.
• مثال: در حوزه روان‌شناسی، ممکن است پژوهش‌هایی که نتایج غیرمنتظره یا معناداری ندارند، رد شوند، در حالی که نتایج مثبت و چشمگیر بیشتر منتشر می‌شوند.

پیشگیری:

• ثبت پیشین مطالعات: استفاده از سیستم‌های ثبت پیشین پژوهش‌ها (مانند ClinicalTrials.gov برای پژوهش‌های پزشکی) که تمام پژوهش‌ها، صرف نظر از نتایج، ثبت و منتشر می‌شوند.
• پشتیبانی از نتایج منفی: تأکید بیشتر بر اهمیت انتشار نتایج غیرمعنادار یا منفی و تشویق ژورنال‌ها برای پذیرش چنین مقالاتی.

 

4) تورش بقا  (Survivorship Bias)

تورش بقا زمانی رخ می‌دهد که پژوهش تنها به افرادی می‌پردازد که همچنان در مطالعه حضور دارند و افرادی که از مطالعه خارج شده‌اند یا به هر دلیلی مورد بررسی قرار نمی‌گیرند، نادیده گرفته می‌شوند.

• مثال: در مطالعه‌ای که به بررسی موفقیت شرکت‌های استارتاپی پرداخته، اگر فقط شرکت‌های موفق مورد بررسی قرار بگیرند و شرکت‌های شکست‌خورده نادیده گرفته شوند، تورش بقا رخ داده و نتایج نادرست خواهد بود. در این حالت، احتمالاً عواملی که به شکست شرکت‌ها منجر شده‌اند، از تحلیل خارج می‌شوند.

پیشگیری:

• شامل کردن تمام نمونه‌ها: سعی شود تمامی نمونه‌های اولیه، حتی کسانی که از مطالعه خارج شده‌اند یا فوت کرده‌اند، در تجزیه و تحلیل وارد شوند تا تصویری جامع‌تر از مسئله مورد نظر به دست آید.
• تحلیل بقا (Survival Analysis): استفاده از روش‌های آماری مانند تحلیل بقا برای در نظر گرفتن افرادی که در طول مطالعه از دست رفته‌اند، به‌خصوص در مطالعات طولی.

 

5) تورش تأییدی  (Confirmation Bias)

تورش تأییدی زمانی رخ می‌دهد که پژوهشگر به دنبال اطلاعاتی بگردد که فرضیه او را تأیید کند و اطلاعاتی که ممکن است فرضیه او را رد کنند نادیده بگیرد.

• مثال: اگر پژوهشگری بر این باور باشد که استفاده از یک روش تدریس خاص موجب بهبود یادگیری می‌شود و به طور عمدی فقط به داده‌ها یا مشاهداتی که این فرض را تأیید می‌کنند توجه کند، در حالی که داده‌هایی که خلاف آن را نشان می‌دهند نادیده بگیرد، تورش تأییدی رخ داده است.

پیشگیری:

• طراحی دو سویه کور (Double-blind Design): در پژوهش‌های تجربی، طراحی دو سویه کور می‌تواند کمک کند تا نه پژوهشگر و نه شرکت‌کنندگان از شرایط گروه‌های آزمایشی مطلع نباشند و تورش به حداقل برسد.
• تحلیل داده‌ها بدون پیش‌فرض: بهتر است داده‌ها بدون داشتن فرضیه‌ای پیش‌داورانه تحلیل شوند و از روش‌های آماری مناسبی استفاده شود که تفسیرهای تورش‌دار به حداقل برسد.

 

6) تورش اجتماعی-پسندانه  (Social Desirability Bias)

این نوع تورش زمانی رخ می‌دهد که شرکت‌کنندگان در پژوهش، پاسخ‌هایی ارائه دهند که از نظر اجتماعی پسندیده‌تر باشد، نه لزوماً پاسخ‌های واقعی.

• مثال: در پژوهشی که به بررسی رفتارهای اخلاقی افراد می‌پردازد، ممکن است شرکت‌کنندگان به دلیل فشار اجتماعی، پاسخ‌هایی ارائه دهند که نشان‌دهنده رفتارهای اخلاقی‌تر باشد، در حالی که رفتار واقعی آنها ممکن است متفاوت باشد.

پیشگیری:

• استفاده از پرسشنامه‌های محرمانه: طراحی پرسشنامه‌هایی که پاسخ‌های شرکت‌کنندگان به صورت محرمانه و بدون شناسایی فردی ثبت شوند تا فشار اجتماعی به حداقل برسد.
• استفاده از مقیاس‌های غیرمستقیم: به‌جای استفاده از سؤالات مستقیم که ممکن است به پاسخ‌های اجتماعی پسندانه منجر شوند، از روش‌های غیرمستقیم مانند سنجش‌های فیزیولوژیک استفاده شود.

 

7) تورش محقق  (Experimenter Bias)

این تورش زمانی رخ می‌دهد که انتظارات یا پیش‌داوری‌های پژوهشگر بر نتایج یا تحلیل‌های او تأثیر بگذارد. این می‌تواند به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه باشد.

• مثال: در یک آزمایش دارویی، اگر پژوهشگری که نتایج را تحلیل می‌کند بداند که کدام شرکت‌کنندگان داروی واقعی و کدام دارونما دریافت کرده‌اند، ممکن است نتایج را به نحوی تفسیر کند که نتایج مثبتی برای داروی واقعی نشان داده شود.
• مثال: پژوهشگری که معتقد است درمان خاصی بر روی بیماری خاصی اثر مثبت دارد، ممکن است به‌طور ناآگاهانه داده‌ها را به گونه‌ای تفسیر کند که این اثر مثبت بیشتر به نظر برسد.
• مثال: در یک پژوهش روان‌شناختی، اگر پژوهشگر بداند کدام شرکت‌کنندگان در گروه آزمایش و کدام در گروه کنترل هستند، ممکن است نتایج را به نفع فرضیه خود تفسیر کند.

پیشگیری:

• کور کردن مطالعه (Blinding): یکی از راه‌های اصلی پیشگیری، کور کردن پژوهشگر از شرایط گروه‌های آزمایش و کنترل است تا تأثیر انتظارات محقق به حداقل برسد.
• استانداردسازی فرایندها: استفاده از پروتکل‌های استاندارد و دقیق برای جمع‌آوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل، تا حد امکان نتایج را از تأثیرات شخصی پژوهشگر مصون نگه می‌دارد.

 

8) تورش عدم پاسخ  (Non-response Bias)

این نوع تورش زمانی رخ می‌دهد که بخشی از افراد جامعه مورد مطالعه به سؤالات پژوهش پاسخ ندهند و این امر به‌طور سیستماتیک نتایج را تحت تأثیر قرار دهد.

• مثال: در یک نظرسنجی که به بررسی نظرات مردم درباره تغییرات آب و هوا می‌پردازد، اگر افرادی که به تغییرات آب و هوا اعتقاد ندارند، تمایلی به پاسخ دادن نداشته باشند، نتایج نظرسنجی فقط دیدگاه‌های افرادی که این مسئله را جدی می‌گیرند را منعکس می‌کند.

پیشگیری:

• افزایش نرخ پاسخ‌دهی: استفاده از روش‌هایی مانند ارسال یادآوری، ارائه مشوق‌ها یا تسهیل دسترسی به پرسشنامه‌ها می‌تواند به افزایش نرخ پاسخ‌دهی و کاهش تورش کمک کند.
• تحلیل تفاوت‌های پاسخ‌دهی: در تحلیل نهایی، می‌توان تفاوت‌های بین افرادی که پاسخ داده‌اند و کسانی که پاسخ نداده‌اند را تحلیل کرد تا تأثیرات احتمالی عدم پاسخ‌دهی شناسایی شود.

 

9) تورش در اندازه‌گیری  (Measurement Bias)

این نوع تورش زمانی رخ می‌دهد که ابزارهای مورد استفاده در پژوهش به‌درستی طراحی نشده باشند و یا معیارهای اندازه‌گیری دقیق نباشند.

• مثال: اگر در پژوهشی برای اندازه‌گیری میزان افسردگی از پرسشنامه‌ای استفاده شود که به اندازه کافی حساسیت ندارد، ممکن است میزان واقعی افسردگی در جامعه به‌درستی ثبت نشود و نتایج به‌طور سیستماتیک تحت تأثیر قرار گیرد.

پیشگیری:

• استفاده از ابزارهای دقیق و معتبر: باید از ابزارهای سنجش دقیق و دارای اعتبار و پایایی تأییدشده استفاده شود.
• کالیبراسیون منظم تجهیزات: در پژوهش‌های فیزیکی، اطمینان از کالیبراسیون و صحت عملکرد تجهیزات اندازه‌گیری به جلوگیری از خطاهای سیستمی کمک می‌کند.